Ovaj tekst je priređena verzija analize stručnjaka za bioterorizam, biološku odbranu i analitiku javnog zdravlja Dejvida Heslopa i Džoela Kipa objavljenje za The Interpreter.
Tokom zime 2022, dok su se ruske trupe skupljale na granicama Ukrajine, psihološka operacija visokog intenziteta dostizala je vrhunac. Tokom nekoliko meseci, ruske diplomate su tvrdile da Ukrajina, uz pomoć Ministarstva odbrane SAD, upravlja nizom tajnih "biolaboratorija" i da je biološki napad na Rusiju neminovan.
Stalni predstavnik Rusije pri Savetu bezbednosti UN Viktor Nebenzja insistirao je da ukrajinske snage planiraju da šire bolesti "koristeći ptice, slepe miševe, insekte" i druga sredstva. Spekulisao je o korišćenju čitavog spektra biološkog oružja kako bi opravdao vojnu invaziju, baš kao što su to 20 godina ranije činili članovi administracije Džordža V. Buša na istom tom forumu UN-a.
Međutim, kada su ruske trupe napale Ukrajinu, nijedan biološki napad se nije dogodio. Čak ni kada su ruske jedinice stigle do predgrađa Kijeva, nijedno biološko oružje nije bilo upotrebljeno protiv njih. Da je ikada postojao trenutak za tako nešto, to bi sigurno bilo onda kada je opstanak Ukrajine kao nezavisne nacije visio o koncu. Ipak, biološkog napada nije bilo.
Iako tvrdnje o ukrajinskim biolaboratorijama nikada nisu dokazane i često se navode kao primer ratne propagande, istorija razvoja biološkog oružja seže daleko unazad, posebno u vreme Hladnog rata.
Akcident sa variolom na brodu "Lev Berg" 1971.
Od svih poznatih programa ofanzivnog biološkog oružja, samo je sovjetski program začet 1928. godine, uspeo da napravi pandemijski virus kao oružje. Ostali programi, poput onog kojim su upravljale SAD između Drugog svetskog rata i 1969. godine, uglavnom su se fokusirali na bakterije i toksine ograničene transmisije poput , manje sklone izazivanju epidemija koje bi se mogle vratiti i na sopstvene snage.
Oružja poput antraksa i tularemije u SAD su razmatrana su za taktičku ili operativnu upotrebu – na bojnom polju ili za napade na ključne logističke baze iza neprijateljskih linija. Sovjetski program, međutim, predvideo je upotrebu biološkog oružja na strateškom nivou, protiv civilnih centara. U tu svrhu, virus variola – uzročnik velikih boginja – smatran je najperspektivnijim agensom.
Prvo sovjetsko oružje za velike boginje razvijeno je 1960-ih i dokazano je efikasno na ljudima čistom slučajnošću. Godine 1971, član posade istraživačkog broda "Lev Berg" zaražen je velikim boginjama dok je brod prolazio pored ostrva Vozroždenije u Aralskom jezeru, gde su sovjetski stručnjaci za biološko oružje sprovodili terenske testove.
Testiranje biološkog oružja na otvorenom vršeno je na životinjama kako bi se utvrdili efekti vetra, temperaturne inverzije i drugih ekoloških faktora na patogene raspršene bombicama i uređajima za prskanje. Dok je član posade "Lev Berga" preživeo, najmanje devet drugih ljudi je zaraženo, od kojih su neki razvili hemoragičnu formu velikih boginja. Troje ljudi, uključujući dvoje dece je umrlo.
Kako Raymond Zilinskas i Milton Lejtenberg opisuju u svom delu iz 2012. godine o sovjetskom programu biološkog oružja, kada su stručnjaci za biološko oružje na ostrvu Vozroždenije shvatili šta se dogodilo, kontaktirali su Ministarstvo odbrane i KGB.
"Ne izgovarajte ni reč više o ovome", rečeno im je. Brz odgovor zdravstvenih radnika sprečio je veće izbijanje epidemije. Iako su stručnjaci bili uznemireni zbog onoga što se dogodilo, bili su zadovoljni činjenicom da je patogen preživeo raspršivanje eksplozivima i dalje mogao da izazove ljudsku infekciju. To je značilo da je njihovo oružje za velike boginje "potvrđeno", iako slučajno.
Hladnoratovski eksperimenti u laboratorijama Vektor i Sergijev-Posad 6
Danas postoje samo dva zvanična skladišta u kojima se čuva virus variola: u američkom Centru za kontrolu i prevenciju bolesti (CDC) u Atlanti i u ruskoj laboratoriji visokog stepena zaštite u zapadnom Sibiru, čiji je službeni naziv Državni istraživački centar za virusologiju i biotehnologiju "Vektor".
Vektor je danas deo globalne mreže referentnih laboratorija Svetske zdravstvene organizacije (WHO H5) za odgovor na pandemiju ptičijeg gripa. Tokom Hladnog rata bio je centar za istraživanje biološkog oružja i tamo je tokom 1980-ih proizvedena druga iteracija sovjetskog oružja za velike boginje. Zilinskas i Leitenberg navode da je Vektor proizveo dovoljno veponizovanih (veponizacija – pretvaranje patogena u biološko oružje) virusa za globalnu zarazu više puta.
Prvo oružje na bazi velikih boginja, međutim, konstruisano je u vojnom Institutu Zagorsk, danas poznatom kao Sergijev Posad-6, odnosno 48. Centralni istraživački institut Ministarstva odbrane Ruske Federacije. Tamo je veliki multidisciplinarni tim godinama radio na izolatu virusa variola nazvanom Indija-1967. Uloženo je mnogo truda u sprovođenje patogena kroz složene procese karakterizacije, skaliranja, formulacije, naoružavanja i ponovljenog testiranja.
Suprotno uvreženom mišljenju, takvi poduhvati nisu nimalo laki. Sovjetski program biološkog oružja obuhvatao je najmanje 60.000 visokokvalifikovanih radnika, desetine istraživačkih lokacija i više linija rada usmerenih na ljude, životinje i biljke, koristeći širok spektar toksina, rikecija, bakterija i virusa. Pored velikih boginja, u Sergijev Posadu-6 pokušano je veponizacija Q-groznice, kao i virusa Marburg, bliskog srodnika ebole.
Na kraju Hladnog rata, međunarodnim inspektorima za naoružanje bilo je dozvoljeno da posete neka sovjetska postrojenja. Tamo su pronašli laboratorije koje su služile za veponizaciju (između ostalog) velikih boginja, kuge i antraksa. Antraks je ubio najmanje 68 ljudi 1979. nakon nesreće u fabrici biološkog oružja u Sverdlovsku. Sergijev Posad-6, međutim, ostao je van domašaja inspektora, kao i još dva postrojenja pod nadzorom Ministarstva odbrane.
Može se postaviti pitanje šta se tačno dešavalo u ta tri postrojenja u godinama koje su usledile. Iako je teško doći do definitivnih odgovora, nedavna otkrića daju određene naznake. Komercijalni satelitski snimci pokazali su da se u Sergijev Posadu-6 trenutno sprovode obimne proširenja.
U oktobru 2024. Washington Post je objavio da se tamo gradi deset novih zgrada, "ukupne površine veće od 25.000 kvadratnih metara, pri čemu nekoliko njih ima obeležja bioloških laboratorija dizajniranih za rad sa izuzetno opasnim patogenima". Proširenje u Sergijev Posadu-6 navodno je počelo u mesecima nakon neuspelog pokušaja Rusije da zauzme Kijev. Ciljevi proširenja ovog centra ostaju nepoznati.
Nasleđe programa biološkog oružja iz Hladnog rata i dalje nas prati. U svetu u kojem rastu tenzije i konflikti, poštovanje normi o neproliferaciji oružja za masovno uništenje, uključujući biološke agense, postaje važnije nego ikad. Veponizacija patogena možda deluje kao prošlost, ali savremeni primeri pokazuju da te pretnje nisu nestale – one se samo prilagođavaju novim okolnostima.