Biološko oružje: epidemija variole na brodu "Lev Berg"
- Miljan Mihailović
- Dec 15, 2024
- 9 min read
Updated: Mar 9
Epidemija velikih boginja (variola major) na Aralskom moru 1971. godine jedno je od najkontroverznijih poglavlja u istoriji razvoja biološkog oružja tokom Hladnog rata. Incident je doveo do gubitka života više osoba i postao primer opasnosti koje sa sobom nose testiranja smrtonosnih patogena i militarizacija nauke.
Velesile su tokom Hladnog rata intenzivno radile na programima razvoja bioloških oružja, ali su se njihovi pristupi značajno razlikovali. Program SAD trajao je od Drugog svetskog rata do 1969. i bavio se razvojem bakterija i toksina poput antraksa i tularemije. Smatralo se da su pogodni za taktičku i operativnu upotrebu, ali i da treba izbegavati patogene koji mogu da izazovu velike epidemije zbog bumerang efekta na sopstvene snage.
Sa druge strane, sovjetski program predviđao je upotrebu biološkog oružja i na strateškom nivou poput gađanja velikih gradova. Zbog visokog stepena transmisije virus variole smatran je jednim od najperspektivnijih patogena za ratne svrhe.
Potraga za poligonom za testiranje biološkog oružja
Razvoj biološkog oružja u SSSR-u započeo je 1928. godine. Tada je Revolucionarni vojni savet izdao tajnu direktivu za pokretanje programa ofanzivnog biološkog istraživanja. Osnovano je više instituta pod upravom Narodnog komesarijata zdravlja i Vojnohemijskog direktorata pri Ministarstvu odbrane, uključujući i Naučnoistraživački institut mikrobiologije u Kirovu i kasnije Biotehnički institut u Moskvi. Cilj ovih institucija bio je razvoj patogena za vojnu upotrebu, a među prvim agensima koji su istraživani bili su bacil antraksa (Bacillus anthracis), bakterija kuge (Yersinia pestis), i virus velikih boginja (Variola major).
Jedan od ključnih trenutaka u istoriji programa bilo je otvaranje poligona za ispitivanje na ostrvu Vozroždenje 1936. godine smeštenog u Aralskom moru. Vozroždenje, što u prevodu znači "ostrvo ponovnog rođenja," izabrano je zbog geografske izolovanosti i relativne nenaseljenosti regije. Do sredine 1950-ih, ostrvo je postalo jedno od najvažnijih mesta za testiranje biološkog oružja u Sovjetskom Savezu.
Program testiranja uključivao je ispitivanje aerosolizovanih verzija virusa i bakterija, što je omogućavalo procenu efikasnosti patogena kao sredstava masovne infekcije. Tokom eksperimenata korišćeni su različiti životinjski modeli, uključujući majmune, ovce, magarce i miševe, kako bi se simulirali efekti na ljudsku populaciju.
Testirani agensi uključivali su širok spektar patogena, poput virusa velikih boginja, antraksa, tularemije, i venecuelanskog encefalitisa kod konja. Izvori navode da su neki od ovih agenasa genetski modifikovani kako bi postali otporniji na vakcine i lekove, što bi povećalo njihovu smrtonosnost u potencijalnom sukobu.
Program je formalno bio pod nadzorom Ministarstva odbrane, dok je njegovo operativno vođenje bilo povereno Sedmom direktoratu Generalštaba Crvene armije, a kasnije Petnaestom glavnom direktoratu sovjetskog Ministarstva odbrane. Političku podršku pružao je politbiro, čime je program dobio prioritet u resursima i zaštitu od spoljnog nadzora. Do 1970-ih godina, procenjuje se da je preko 60.000 naučnika, tehničara i pomoćnog osoblja bilo direktno uključeno u sovjetski program razvoja biološkog oružja.
Iako je SSSR bio potpisnik Ženevskog protokola iz 1925. koji zabranjuje upotrebu biološkog oružja u ratu, program nije prekinut, jer protokol nije zabranjivao istraživanje i skladištenje ovih agenasa. Do potpisivanja Konvencije o biološkom oružju 1972. godine, sovjetski i program dostigao je visok nivo tehničke sofisticiranosti, ali je i dalje bio obavijen velom tajne. Informacije o razmerama programa počele su da se obelodanjuju tek nakon raspada te zemlje.
Zašto Aralsko more?
Aralsko more, nekada četvrto najveće jezero na svetu, igralo je ključnu ulogu u sovjetskom programu testiranja biološkog oružja. Ovo jezero, koje su hranile pritoke Amu Darja i Sir Darja, prostiralo se na površini od oko 68.000 kvadratnih kilometara, pružajući egzistenciju za milione ljudi. Međutim, početkom 1960-ih godina, suočilo se sa jednom od najvećih ekoloških katastrofa 20. veka, izazvanom projektima navodnjavanja.
Glavne pritoke Aralskog mora bile su preusmerene radi masovne proizvodnje pamuka, što je bio deo velikog plana Sovjetskog Saveza da Centralnu Aziju učini svetskim liderom u poljoprivredi. Kao rezultat, dotok vode u jezero značajno je smanjen, što je dovelo do drastičnog povlačenja vode. Do kraja 20. veka, površina Aralskog mora smanjila se za više od 70%, ostavljajući tek oko 17.000 kvadratnih kilometara. Nekadašnje obale pretvorene su u pustinjske predele poznate kao "Aralkum", dok su ribarske zajednice izgubile osnovu za egzistenciju.
Povlačenje vode otkrilo je dno bogato solima i toksičnim hemikalijama, akumuliranim tokom decenija intenzivne poljoprivrede. Ovaj proces stvorio je idealne uslove za formiranje čestih oluja prašine kontaminirane pesticidima, teškim metalima i soli. Te oluje imale su katastrofalan uticaj na zdravlje lokalnog stanovništva. Ekološki kolaps dodatno je otežao ionako teške životne uslove stanovnika Kazahstana i Uzbekistana u okolini jezera.
Ono što se dogodilo Aralskom moru jeste tragedija. Ipak, to nije bilo namerno. Administratori su mislili dobro. Pokušavali su učiniti da pustinja procveta kako bi hranila ljude. Ali, izvršavanje njihovih planova prouzrokovalo je ogromne patnje, koje daleko nadmašuju koristi. Postavlja se pitanje da li su mislili dobro, da li su zaista željeli da nahrane ljude, ili je ovo zapravo klasična dezinformacija, širenje propaganda, a pozadina svega bilo mnogo gora, kao što je bio sam ishod.
Jedan od ključnih faktora za izbor Aralskog mora kao lokacije za testiranje biološkog oružja bila je njegova geografska pozicija, a posebno ostrvo Vozroždenje. Smešteno u centralnom delu mora, bilo je udaljeno od velikih naselja i dostupno samo specijalizovanim vojnim transportom. Do sredine 20. veka, pretvoreno u jedan od najvažnijih poligona za ispitivanje biološkog oružja gde je vojska upravljala logistikom, testiranjem i bezbednosnim merama.
Naučnici su meteorološkim studijama opravdali izbor Aralskog mora za testiranje bioloških agenasa. Sezonski vetrovi koji su duvali sa severa na jug smatrani su idealnim za širenje aerosolizovanih patogena ka nenaseljenim stepama. Ovi vetrovi omogućavali su naučnicima da prate širenje patogena na velikim udaljenostima i procenjuju efikasnost oružja.
Međutim, proračuni su zanemarivali mogućnost naglih promena vremena koje su mogle da dovedu do širenja patogena prema naseljenim oblastima. To je bio jedan od ključnih propusta u planiranju koji je direktno doprineo tragediji u Aralsku.
Izbor lokacije je vođen i političkom logikom. Smatralo se da lokalno stanovništvo, uglavnom sastavljeno od etničkih Kazaka i Uzbeka, ima ograničene mogućnosti da postavlja pitanja o vojnim aktivnostima. Region je bio ekonomski zavisan od centralnih vlasti, a stanovništvo nije imalo pristupa pravnim mehanizmima za podnošenje žalbi.
Svi ti elementi omogućili su sovjetskim vlastima da sprovode eksperimente daleko od očiju javnosti. Međutim, takva kombinacija naučnih, logističkih i političkih faktora stvorila je uslove za katastrofu poput incidenta sa brodom Lev Berg, čiji će se tragovi osećati decenijama kasnije.
Nulti pacijent i izbijanje epidemije
Prvi slučaj zaraze zbog ispitivanja biološkog oružja na Aralskom moru povezan je povratkom istraživačkog broda Lev Berg sa ekspedicije na Aralskom moru. Ovo plovilo, nazvano po poznatom sovjetskom biologu i geografu Levu Simonoviču Bergu, bio je ključan deo programa za procenu ekološkog stanja jezera, čiji su rezultati bili važni za dugoročne planove razvoja regiona.
Mlada istraživačica, stručnjak za ribarstvo i ekologiju koja je učestvovala u ekspediciji, bila je prva osoba koja je pokazala simptome. Njeni zadaci bili su prikupljanje uzoraka vode, sedimenta i riba radi analize uticaja ekoloških promena na biološku raznovrsnost u jezeru. Dana 29. jula 1971, tokom ekspedicije, istraživačica je ušla u blizak kontakt sa obalom u zoni koja se nalazila u neposrednoj blizini ostrva Vozroždenje gde su se tajno testirali biološki agensi uključujući aerosolizovane verzije virusa velikih boginja.
Nakon povratka u Aralsk 11. avgusta, ona je razvila simptome koji su uključivali visoku temperaturu, glavobolju i osip. Iako su simptomi ukazivali na mogućnost virusne infekcije, on je bio blaži jer je bila vakcinisana protiv velikih boginja. Razvio se tzv.varioloidni oblik bolesti koji nije odmah izazvao ozbiljnu zabrinutost. Nakon što su simptomi popustili, istraživačica je nastavila sa svojim planovima, uključujući porodično venčanje u Alma Ati. Greška u proceni ozbiljnosti njenog stanja omogućila je virusu da se prenese na njenog devetogodišnjeg brata, koji je razvijao klasičan oblik bolesti s tipičnim osipom, visokom temperaturom i iscrpljenošću.
Virus se ubrzo proširio i na druge članove porodice, prijatelje i zdravstvene radnike koji su dolazili u kontakt sa zaraženima. Ukupno deset osoba obolelo je od velikih boginja, od kojih su tri preminule. Dvoje dece i jedna odrasla osoba preminuli su od hemoragijskog oblika bolesti, najsmrtonosnijeg tipa infekcije koji uzrokuje masivna unutrašnja krvarenja, šok i brzo otkazivanje organa.
Jedan od ključnih faktora koji su doprineli širenju bolesti bilo je neiskustvo lokalnih zdravstvenih radnika u prepoznavanju velikih boginja. Ova bolest iskorenjena je u SSSR-u 1936, a poslednji poznati slučaj "uvezenih" velikih boginja zabeležen je decenijama ranije. Nedostatak dijagnostičkih kapaciteta i specijalizovanih znanja doveo je do toga da su prvi slučajevi pogrešno dijagnostikovani.
Reakcija vlasti i zataškavanje
Kada su sovjetske vlasti identifikovale prirodu bolesti, preduzete su drastične mere kako bi se zaustavilo, dok su istovremeni sve činili da prikriju njen stvarni uzrok. Kako Rejmond Zilinskas i Milton Lejtenberg opisuju u svom delu iz 2012. godine o sovjetskom programu biološkog oružja, kada su stručnjaci na ostrvu Vozroždenije shvatili šta se dogodilo, kontaktirali su Ministarstvo odbrane i KGB. "Ne izgovarajte ni reč više o ovome", rečeno im je.
Grad Aralsk stavljen je u strogi karantin. Više od 50.000 ljudi vakcinisano je u rekordnom roku, dok su zaraženi i njihovi kontakti smešteni u improvizovane karantinske objekte. Stanovnici su morali da se povinuju strogim merama kretanja, dok su vojne jedinice kontrolisale sve ulaze i izlaze iz grada.
Više od 18 tona ličnih stvari i stambenih objekata dezinfikovano je sredstvima na bazi formaldehida i drugih jakih hemikalija, a veliki deo zaražene imovine bio je spaljen kako bi se sprečilo dalje širenje virusa. Uprkos ovim naporima, politika zataškavanja sovjetskih vlasti značila je da incident nije prijavljen Svetskoj zdravstvenoj organizaciji (SZO), što je predstavljalo kršenje međunarodnih zdravstvenih protokola.
Uprkos opsežnim merama, stvarna priroda epidemije ostala je nepoznata stanovnicima i dodatno narušila poverenje u lokalne i državne vlasti. Glasine o "tajnom eksperimentu" i mogućnosti uvođenja patogena spolja izazvale su paniku, dok su preživeli pacijenti suočeni sa stigmatizacijom i socijalnom izolacijom. Mnogi stanovnici su doživeli dugotrajne psihološke posledice, uključujući anksioznost, depresiju i posttraumatski stresni poremećaj.
Širi politički i bezbednosni kontekst
Incident u Aralsku 1971. godine nije bio samo zdravstvena katastrofa, već i momenat za preispitivanje etike i odgovornosti u programima biološkog oružja. Kao potpisnik Ženevskog protokola iz 1925. godine, Sovjetski Savez formalno se obavezao na zabranu upotrebe biološkog oružja, ali protokol nije zabranjivao istraživanje i razvoj. Ova pravna praznina omogućila je velikim silama da nesmetano nastave s tajnim programima pod izgovorom naučnih istraživanja ili zaštitnih mera.
Potpisivanje Konvencije o biološkom i toksičnom oružju 1972. godine trebalo je da označi novu fazu međunarodne saradnje u borbi protiv bioloških pretnji. Međutim, slučajevi poput broda Lev Bern pokazali su da su programi nastavljeni uz tajnovitost i zataškavanja, kao i da ne postoje adekvatni međunarodni mehanizmi verifikacije.
Epidemija velikih boginja u Aralsku 1971. godine ostavila je dubok i slojevit trag u istoriji bioloških istraživanja. Ovaj incident nije samo priča o lokalnoj tragediji, već i univerzalno upozorenje o opasnostima militarizovane nauke, neodgovornosti vlasti i zanemarivanja etike.
Današnji Aralsk i lokalno stanovništvo
Medijski izveštaji otkrivaju kako danas izgleda život na području koje je pre više decenija pogodila epidemija variole. Tastubek je malo ribarsko selo koje se nalazi na obali Aralskog jereza. Kada se voda povukla zbog projekata navodnjavanja iz sovjetskog doba, život je praktično stao. Pošto je 2005. završena brana s ciljem da se oživi kutak osušenog jezera, oživela je mala ribarska industrija.
Sada se, međutim, severno Aralsko jezero ponovo povlači, ali ribari u selu Tastubek i dalje svaki dan izvlače svoje čamce da uhvate šta mogu. Pred zoru stepe oko Aralskog jezera izgledaju sumorne i beskrajne. Danas u Tastubeku živi oko 120 ljudi. Ima školu, struju i sporu internet vezu.
Devedesetih godina prošlog veka Aralsko jezero je postalo toliko plitko da je Tastubek skoro izumro. Ostalo je samo sedam ili osam porodica, samo zato što nisu imale gde da odu. Nakon što je izgrađena brana i voda počela da se vraća u severni deo Aralskog jezera, ljudi su počeli da se vraćaju.
To su uglavnom bili nezaposleni mladi koji su se nadali da će živeti od ribolova. Ribolov je takođe delimično sezonski. Na zimu i proleće, ribe u Aralskom jezeru su aktivnije i lakše ih je uhvatiti u mreže. Tokom hladnijih meseci, ribarski ulov takođe ostaje duže svež za transport do gradskih pijaca. U leto, ribe Aralskog jezera imaju tendenciju da plivaju dublje gde je voda hladnija i teško ih je uhvatiti. Većina ribara leti na Aralskom jezeru lovi ribu samo za sebe i svoje porodice. Kada nivo vode padne, smanji se i populacija riba.
Gde se danas čuva virus variole
Danas postoje samo dva zvanična skladišta u kojima se čuva virus variola: u američkom Centru za kontrolu i prevenciju bolesti (CDC) u Atlanti i u ruskoj laboratoriji visokog stepena zaštite u zapadnom Sibiru, čiji je službeni naziv Državni istraživački centar za virusologiju i biotehnologiju "Vektor".
Vektor je danas deo globalne mreže referentnih laboratorija Svetske zdravstvene organizacije (WHO H5) za odgovor na pandemiju ptičijeg gripa. Tokom Hladnog rata bio je centar za istraživanje biološkog oružja i tamo je tokom 1980-ih proizvedena druga iteracija sovjetskog oružja za velike boginje. Zilinskas i Leitenberg navode da je Vektor proizveo dovoljno veponizovanih (veponizacija – pretvaranje patogena u biološko oružje) virusa za globalnu zarazu više puta.
Prvo oružje na bazi velikih boginja, međutim, konstruisano je u vojnom Institutu Zagorsk, danas poznatom kao Sergijev Posad-6, odnosno 48. Centralni istraživački institut Ministarstva odbrane Ruske Federacije. Tamo je veliki multidisciplinarni tim godinama radio na izolatu virusa variola nazvanom Indija-1967. Dostupni izvori navode da je uloženo je mnogo truda u sprovođenje patogena kroz složene procese karakterizacije, skaliranja, formulacije, naoružavanja i ponovljenog testiranja.
Biološko oružje nastavlja svoju priču
Međunarodne konvencije, kao što su Ženevski protokol iz 1925 godine i Konvencja o biološkom i toksičnom oružju iz 1972 godine, uspostavile su pravni okvir za za zabranu upotrebe biološkog oružja. Ipak izazovi u sprovođenju tih sporazuma ostaju, jer mehanizmi za nadzor i verifikaciju često nisu adekvatni.
Slučajevi kao što je incident u Aralsku pokazuju da vlade mogu nastaviti istraživanje i razvoj biološkog oružja pd velom tajne što dovodi do etičkih pitanja o transparentnosti i odgovornosti.
Današnje rasprave se često bave pitanjem kako unaprediti ove međunarodne sporazume kako bi se spriječilo istraživanje i razvoj biološkog oružja, te kako osigurati da države ne zloupotrebljavaju biotehnološki napredak za vojne svrhe.